دده‌‌ قوْرقوت بوْی‌لاریندا قادینلیق قوْنومو

یاسیر رنجبری ساوالان



جینسیت، توْپلومسال قاتمانلاشمانین (Social Stratification) أن درین اؤرنک‌لریندن بیریسی‌دیر. جینسیت ائشیتسیزلیک‌لری، تاریخسل اوْلاراق صینیف سیستم‌لریندن داها درین کؤک‌لره ائنمکده‌دیر؛ أرکک‌لر، بلیرگین هئچ‌بیر صینیفین اوْلمادیغی اوْوچو-توْپلاییجی توْپلوم‌لاردا بیله قادین‌لارا گؤره داها اۆستون بیر قوْنوما صاحیب اوْلموشدور. دوْلاییسییلا، اؤته‌دن بری بۆتون توْپلوم‌لار جینسیت ائشیتسیزلیگینی، ائله‌جه ثروت، ائتکی و توْپلومسال قوْنوم باخیمیندان أرکه‌یین قادین قارشیسینداکی آیریجالیغینی، یئنیدن یاراداجاق بیچیمده یاپیلانمیش‌دیر([i]).
گۆنوموز گلیشمیش توْپلوم‌لاریندا جینسیت ائشیتلیگی‌نین تام اوْلاراق ساغلانانمادیغی، بعضی‌لرینده‌یسه ائشیتسیزلیگین سوْن درجه‌‌ بلیرگین اوْلدوغو بیر اوْرتامدا، أسکی تۆرک توْپلوم‌لارینداکی أرکک-قادین ائشیتلیگی‌نین دؤنمینه قییاسلا گؤره‌جه‌لی اوْلاراق ساغلاندیغینی آنیمساتماق، گلیشمه‌میزین أسین قایناغی اوْلاجاق‌دیر، دئیه دۆشونوروک. بؤیوک آتاتورک، ایللر اؤنجه «ائی گنج تۆرک قێزی، تۆرک تاریخی‌نین بؤیوک آنیت‌لاریندا سیزین آدینیز، رۇحونوز وار» دئیه سسلندیگینده، اوْ گؤره‌جه‌لی اۆستونلوکدن سؤز ائدیردی. أسکی توْپلوم‌لاریمیزداکی قادینلیق قوْنومونون اۇنودولماق اۆزره اوْلان یۆکسک دۇروموندان. 
تۆرکون اۆزونون آغلیغی، آلنی‌نین آچیقلیغی اوْلان اوْ بؤیوک آنیت‌لاردان بیریسی، «دۆنه‌نیمیزین کئچمیشی([ii])»نی آنلادان «دده‌‌ قوْرقوت» کیتابی‌دیر. 
آشاغیداکی سطیرلرده ایسه، ایگیدلیک، یۇردسئورلیک، بیلگه‌لیک و آییله‌‌ سئوگیسی کیمی بیرچوْخ اینسانلیق ده‌یَرلرینی ایچَرن دده‌‌ قوْرقوت کیتابینا، أرکک-قادین ایلیشکیسی یؤنوندن یاخلاشیلماغا چالیشیلمیش‌دیر. 

اوْغوز تۆرک‌لری‌نین گۆنده‌لیک یاشامینی و دۆنیا گؤروشونو  آری دۇرو بیر گۆزگو کیمی یانسیدان دده‌‌ قوْرقوت کیتابی‌نین یازییا آلیندیغی دؤنم‌لرده، باشقا میللت‌لرده ده بعضی اثرلر یازیلمیش، آنجاق اوْنلارین هئچ‌بیرینده أرکک-قادین ایلیشکیسی، بۇنجا گؤزل یۆکسک دۆزئیده آنلادیلمامیش‌دیر. باشقالاریندا باسدیریلماسی گره‌کن، گۆجسوزلوک و أری‌نین بوْینونون یۆکو کیمی سیمگه‌لنَن قادین، دده‌‌ قوْرقوت'دا أری‌نین آرخاسی، دیره‌یی، یاردیمچیسی‌دیر. یئری گلدیکده أرییله چیگین چیگینه آتی‌نین اۆستونده اوْخ آتیب، قێلیج وۇروب، ایگیدلیک گؤستریر.

خان‌لار خانی باییندیر خان، اوْغوز بَی‌لرینی ایللیک توْیونا قوْناق چاغیردیقدا، اوْغلو اوْلانی آغ اوْتاغا قوْندوروردوسا، قێزی اوْلانی قێزیل اوْتاغا قوْندوروردو. آرالارینداکی آیریجالیق أن دوشوک دوزئیه ائندیریلیردی. سئوگی، سایغی دوْلو سؤزلر یالنیزجا آداقلی بَی-گلین آراسیندا دئییل، ایللردیر ائولنمیش ایستر اۇشاقلی، ایسترسه اۇشاقسیز أر-خاتین‌لار آراسیندا دا دؤنه‌لرجه کئچمکده‌دیر:
«- برۆ گل‌گیل باشیم بختی، ائویم تختی... قۇرولو یایا بنزر چاتما قاشلیم، قوْشا بادام سێغمایان دار آغیزلیم، گۆز آلماسینا بنزر آل یاناقلیم...» کیمی سؤزلرله یاناشی، «- خان بابامین کۆیگیسی(کۆره‌کنی)، قادین آنامین سئوگیسی(سئویله‌نی)...» کیمی سؤزلر([iii]). 

باییندیر خانین یێغینجاغیندا، اوْغوز بَی‌لری تانریدان بای‌بؤره بَیه بیر اوْغول ایسته‌یرکن، بای‌بیجان بَی یئریندن دۇروب «آلقیشی آلقیش، قارقیشی قارقیش([iv])» اوْلان اوْ بَی‌لره اۆزونو تۇتاراق: «بگ‌لر، منیم داخی حقیمه بیر دۇعا ائیله‌یین! الله‌تعالی مانا دا بیر قێز وئره» سؤیله‌ییر. آردیندان، «قالین اوْغوز بگ‌لری أل قالدیردیلار، دۇعا ائیله‌دیلر، 'الله‌تعالی سانا دا بیر قێز وئره' دئدیلر.»

قێز اۇشاغی وئرسین دئیه تانرییا ائللیکجه یالواریب یاخارماق! گئرچکدن بنزرسیز گؤزللیک‌لرله دوْلو اوْلان تۆرک تؤره‌سی دئمک‌دیر بۇ. أسکی تۆرک توْپلومونداکی آتا-آنالار اۆچون قێز-اوْغلان آیریجالیغی‌نین أن دۆشوک دۆزئیده اوْلدوغونو یانسیدان بۇ کیمی آنلاتمالارین اؤنمی، دؤنمییله و بلکه ده ایچینده یاشادیغیمیز توْپلومون بۇگونویله بیله قارشیلاشدیریلدیغیندا، داها یاخشی آنلاشیلار.

دده‌‌ قوْرقوت'ون ألیمیزده‌کی بۇ اوْن ایکی بوْیو آتا-آنا، باجی-قارداش، قاین‌آتا-قاین‌آنا و أر-خاتین‌ین قارشیلیقلی سئوگیسییله باشدان آیاغا سۆسلنمیش کیمی‌دیر. 

قاین‌آتایلا قاین‌آنانین گلینه قارشی دۇیدوغو سئوگی، بامسی بئیرک'ین آتاسییلا آناسی‌نین اوْنون اوْن بئش ایل یوْلونو گؤزله‌میش، یوْخلوغوندا «واردی، گلمز بگ ییگیدیم، خان ییگیدیم بئیرک» دئیه چوْخ آغلامیش، آداقلیسی بانی‌چیچک'ه سؤیله‌دیک‌لرینده نئجه ده گؤزل یانسیدیلمیش‌دیر: 
«- دیلۆن ایچۆن اؤله‌یین گلینجیگۆم، یوْلینا قۇربان اوْلایین گلینجیگۆم،... قارا باشیم قۇربان اوْلسون سانا گلینجیگۆم!»

اؤنمی‌نین وۇرغولانماسی گره‌کن اؤزللیک‌لردن بیری ده دده‌‌ قوْرقوت'داکی تۆرک ایگیدلری، بَی‌لری و خان‌لاری‌نین تک قادینلی اوْلماسی‌دیر. بوْی‌لاردا، هئچ‌بیر أرکه‌یین نئچه قادینلی اوْلدوغوندان سؤز ائدیلمه‌میش‌دیر. 
دد قوْرقوت'دا یۆکسک قوْنوملو قادین‌لارین باشیندا خان‌لار خانی باییندیر خانین قێزی، بَی‌لر بَیی قازان بَی‌ین خاتینی، بۇرلا خاتون دایانار. اوْغوز بَی‌لری ایچینده قازان بَی‌ین یۆکسک قوْنومو، اوْغوز قادین‌لاری ایچینده بۇرلا خاتون'دا دا گؤزه چارپماقدادیر. قادین‌لارین یێغینجاغیندا بۆتون ایش‌لر بۇرلا خاتون'ون ألی آلتیندان کئچر. اؤرنه‌یین، بای‌بیجان بَی‌ین قێزی بانی‌چیچک'ین توْیونون قادین‌لار یێغینجاغیندا، ائله‌جه ایکینجی بوْیدا اسیر اوْلموش بَی قێزلاری‌نین ایچینده، بۇرلا خاتون پارلاق بیر اۇلدوز کیمی سئچیلمکده‌دیر. بۇرلا خاتون، گرَکدیگینده قێلیج قۇرشانیب، قارا آیغیر آدلی آتینا مینیب، قێرخ اینجه بئللی قێز-اوْغلانی یانینا سالاراق یاغییا قارشی دؤیوشردی. اوْغلو اۇروزون تۇتساق اوْلدوغو بوْیدا، أری قازان بَی‌ین یاردیمینا «چال قێلیجین یئتدیم، قازان!» دئیه‌رک هامیدان قاباق چاتان یئنه بۇرلا خاتون'دور. 
تۆرک قادینی‌نین دده‌‌ قوْرقوت کیمی اینسانلیق ده‌یَرلرییله دوْلو بیر آنیتدا یانسیدیلمیش یۆکسک قوْنومو، اوْنون سئوینج، گۆوَنج، قێوانج قایناغی‌دیر. آذربایجان تۆرکلویونون گنج قادین قۇرشاغی، آنالاریمیزین بۇ اۆستونلویوندن أسینلنه‌رک آیدین بیر گله‌جه‌یه دوْغرو أرکک‌لری‌نین آرخاسیندا دئییل، یانیندا چیگین چیگینه یۆرویه‌جک‌دیر.

قایناق‌لار، آچیقلامالار:

([i]) بۇ آچیقلامالار سوسیولوژی کیتابی، آنتونی گیدئنز و فیلیپ ساتین(2016، قیرمیزی یایین‌لاری، ایستانبول). اوْن ایکینجی بؤلومون توْپلومسال جینسیت و طبقه‌لشمه آلت‌بؤلوموندن آلینتیلانمیش‌دیر.

 

([ii]) اسماعیل حاجی‌یئو: «دده قوْرقود، دۆننیمیزین کئچمیشی‌دیر.»

 

([iii]) بۇ چالیشماداکی بۆتون دێرناق«» آراسیندا وئریلن‌لر، گؤرونتوسونو ألده ائتدیگیمیز درئسدن نۆسخه‌سی‌نین «حسین محمدخانی گۆنئیلی»نین عرب الیفباسیندا و «توفیق حاجی‌یئو»ین لاتین الیفباسیندا یاییملادیغی اوْخونوشلارا دایاناراق کؤچورولموش‌دور.

 

([iv]) بۇرادا «قارقیش» دئیه یازدیغیمیز سؤزجوک، یۇخاریدا سؤزوگئدن اوْخونوش‌لارین هر ایکیسینده «قارغیش» کیمی یازیلدیغینا قارشین، درئسدن نۆسخه‌سینده «قارقش» بیچیمینده کئچمکده‌دیر. بنزر بیر تۇتومدان یوْلا چیخاراق، دده قوْرقودون آدی، درئسدن نۆسخه‌سینده‌کی «دده قورقوت» یازیمینا دایاناراق بیر اؤزل آد کیمی دییشدیریلمه‌دن گتیریلمیش‌دیر.

1397.12.17
بؤلوملر : Yazılar,